تخته نرد

نرد يا نرد شير يا وينشير (به انگليسي Backgammon) از بازي‌ هاي فكري و متكي به برنامه‌ ريزي، روش، شمارش و شانس است. در اين بازي دو نفره، طرفين مهره‌ هاي خود را بر اساس دو عددي كه بر روي تاس نقش مي ‌بندد در جهت حركت عقربه ‌هاي ساعت يا خلاف آن حركت مي ‌دهند و در آخر از صفحه بازي خارج مي‌سازند، در پايان بازيكني برنده خواهد بود كه زودتر همه مهره‌ هاي خود را از زمين بازي خارج نمايد.

اين بازي در ميان مردم خاورميانه و مردمان اروپاي شرقي و همچنين، ايران، افغانستان و تاجيكستان رايج است. در بعضي از مناطق ايران به اين بازي نردستان يا تخته نردستان مي‌ گويند. كاوشهاي باستان ‌شناسي در شهر سوخته نشان مي‌ دهد اين بازي در ???? سال پيش از ميلاد در ايران وجود داشته‌ است. مجموعه‌ اي به ‌شمار ?? مهره و دو تاس در يك صفحه‌ اي كه نگاره ‌اي از مار بر روي آن است و در شهرسوخته يافت شده ‌است ??? تا ??? سال كهنتر از آني است كه در شهر اور يافت شده‌ است.

نياي تخت نرد: در ميان تمامي مردم جهان ايران به عنوان سرزمين مادري اين بازي شناخته شده‌ است. نخستين بازي ساخته دست بشر روي اين كره خاكي كه در واقع نياي تخت نرد و شايد شطرنج هم شناخته مي‌شود و مربوط به حدود ? هزار سال پيش و در زمان تمدن عيلام در خوزستان منطقه ايذه وشوش مي‌باشد، صفحه بازي اي است كه در شهر سوخته ي سيستان و بلوچستان از گور باستاني موسوم به شماره ??? به همراه ?? مهره آن كشف شده و از چوب آبنوس و به شكل ماري است كه ?? بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته ‌است. مهره ‌ها و تاس‌ هاي اين بازي با تاس‌هاي امروزي كاملاً متفاوت بوده‌ است و در يك ظرف سفالي در كنار صفحه بازي قرار داشتند و از سنگ‌ هاي رايج در شهر سوخته يعني از لاجورد، عقيق و فيروزه بوده ‌است. تا پيش از اين گمان مي‌رفت كه صفحه بازي پيدا شده در گورستان سلطنتي اور در بين‌ النهرين (عراق كنوني) كهن ‌ترين بازي ساخته شده به دست بشر مي باشد. نمونه ديگري از قديمي ‌ترين بازي‌هاي صفحه و مهره ‌اي دنيا كه كشف شده مربوط به پنج هزار سال پيش و به شكل عقاب و عقرب از جنس سنگ صابوني در حاشيه هليل رود در جيرفت كرمان در پي كاوش‌ هاي يوسف مجيد زاده كشف شد و داراي سوراخ‌ هايي (خانه‌هايي) است كه مهره‌ ها در آن جاي مي‌ گرفتند. نمونه ‌هاي ديگري نيز از بازي ‌ها در تپه سيلك كاشان، صخره‌ هاي جزيره خارگ در خليج پارس كشف شده‌ است. محققان اين نوع بازي‌ هاي صفحه و مهره ‌اي كه تعداد بيشتر و نمونه ‌هاي كهن تر آن‌ ها در ايران كشف گرديده و البته در بين ديگر ملت‌ هاي كهن دنيا مانند چين، مصر و… نيز وجود داشته را نياي بازي امروزي نرد ناميده ‌اند. در واقع همه اين بازي‌ هاي ابتدايي به گونه‌ اي بودند كه تعدادي سنگ يا مهره را در صفحه‌ اي كه داراي خانه‌ هايي به تعداد مختلف بوده جا به ‌جا مي‌ كردند و مهره ‌ها را از يك نقطه آغازي به يك نقطه پاياني مي ‌رساندند. درباره چگونگي پيدايش نرد امروزي كهن‌ ترين اسناد موجود در جهان كه بر وجود تخت نرد به صورت امروزي دلالت دارند، اسناد كاملاً معتبر و تاريخي ايراني است كه از ساخت اين بازي در زمان ساسانيان به دست بزرگمهر كه وزير باهوشي بوده خبر مي‌دهند.

سند نخست يك نوشته پهلوي بنام چترنگ نامك (ماتيكان چترنگ يا گزارش شطرنج) اين بازي را بزرگمهر در پاسخ به بازي شطرنج كه پادشاه هندوستان براي انوشيروان مي ‌فرستد ابداع مي‌ كند و به پاس اردشير بابكان، بنيانگذار سلسله ساساني آن را نيو اردشير به معناي اردشير نجيب نام مي ‌نهند. بنا به متن كتاب چترنگ نامك، بزرگمهر در ساخت تخت نرد از نمادهاي گوناگوني كه عموماً مربوط به باورهاي زرتشتي است الهام مي‌گيرد. مانند تشبيه صفحه بازي به كره زمين، چهار بخش زمين بازي به چهار فصل سال، سياهي و سپيدي مهره‌ ها به شب و روز، تعداد مهره‌ها به تعداد روزهاي يك ماه، گردش تاس‌ ها به چرخش افلاك و ستارگان و گردش مهره ‌ها به حركت مردمان تشبيه شده ‌است. همچنين چيدن مهره‌ها در آغاز بازي به آفرينش دنيا و برخورد و گذر مهره‌ ها از يكديگر را به برخورد و گذر انسان‌ها به هم در اين زندگي و در انتها بيرون رفتن آن‌ ها از صفحه بازي به مرگ تشبيه گرديده ‌است. نماد پردازي حتي در شرح شماره تاس ‌ها نيز ديده مي ‌شود كه ? نشان اهورامزدا، ? نشان دو مينو (انگره مينو و سپنتا مينو)، ? نشان انديشه، گفتار و كردار نيك؛ ? نشان عنصرهاي چهارگانه خلقت يعني آب، باد، خاك، آتش؛ ? نشان پنج روشني خورشيد، ماه، ستاره، آتش، آذرخش و ? به شش گاهنبار مانند شده‌است. در تلمود نيز به اين بازي اشاره شده ‌است و جالب اينجاست كه جمع اعداد رو به روي هم در طرفين تاس‌ها همواره هفت يعني عددي كه براي ايرانيان گرامي بوده‌ است مي‌باشد. چنانكه در برابر يك، شش نهاده ‌اند و در مقابل دو، پنج و در مقابل سه، چهار.

سند دوم ظرف نقره‌ اي بازمانده از دوران ساسانيان است كه در نقوش اين ظرف نشان مي‌دهد سربازان ساساني به بازي نرد و كشتي مشغول هستند.

سند سوم شاهنامه فردوسي است كه در بخش «در نهادن شطرنج» اينبار در قالب شعر به داستان ساخت تخت نرد مي‌پردازد، داستان با اين اشعار آغاز مي‌شود:

سپاس از خداوند خورشيد و ماه – كه رَستم ز بوزرجمهر و ز شاه

چون اين كار دلگيرت آمد به‌ بُن – ز شطرنج بايد كه رانم سَخُن

چنين آگهي يافت شاه جهان – ز گفتار بيدار كار آگاهان

كه آمد فرستاده? شاه هند – ابابيل و چتر و سواران سند

بياورد پس نامه‌اي بر پرند – نبشته به نوشين روان راي هند

بدانند هر مهره‌اي را به نام – كه گويند پس خانه او كدام

پياده بدانند و پيل و سپاه – رخ و اسپ و رفتار فرزين و شاه

گر اين نغزبازي به جاي آورند – درين كار پاكيزه راي آورند

همان باژ و ساوي كه فرمود شاه – بخوبي فرستم بران بارگاه

و گر نامداران ايران گروه – ازين دانش آيند يكسر ستوه

چو با دانش ما ندارند تاو – نخواهند زين بوم و بر باژ و ساو

بازيهاي تخته‌ اي براي هزاران سال در مصر و آسياي جنوب غربي وجود داشته ‌است كه بازي باستاني سينيت و نگاره‌هاي مقبره‌هاي بزرگ نشان دهنده اين واقعيت است.

تخته نرد در جمهوري اسلامي

برخي از مراجع شيعه تخته نرد را حرام مي‌دانند و برخي ديگر آن را در حالي كه به نيت قمار نباشد جايز مي‌دانند. اولين مجوز رسمي تخته نرد در جمهوري اسلامي در آبان ???? توسط اداره كل ورزش و جوانان استان فارس صادر گرديد اما به سرعت اين مسئله با واكنش روحانيان شيراز مواجه شد. آنان اين مجوز را مايه شرمساري شيراز به عنوان سومين حرم اهل بيت عنوان كردند و خواستار توضيح مقامات ورزشي استان شدند. آن‌ها معتقدند تخته نرد چون با تاس بازي مي‌ شود يك بازي فكري نيست.

امروزه تخته نرد از بازي هاي رايج در سرتاسر دنيا براي قمار مي باشد و نيز با تمام سخت گيري هاي صورت گرفته اين بازي همچنان در ميان مردم ايران، افغانستان و تاجيكستان رواج دارد، آنچنان كه در توضيحات نام مجله نيز آمده است ابوالفرج محمدبن عبيدالله نيز در بازي نرد تبحر بالايي داشته است.